Bo‘lish – bu sonni teng qismlarga ajratish degani.

Bo'lish uchun $(\mathbf{:})$ belgisi ishlatiladi.

Masalan: $6:3=2$

$\mathbf{10}\mathbf{ga}{\mathbf{bo}}^{\mathbf{\text{'}}}\mathbf{lish}$

$\mathbf{10}$ ga bo‘lish — bu biror sonni $10$ marta kamaytirish demakdir. Buni amalga oshirish uchun sonning o‘ng tomonidagi bitta nol olib tashlanadi.

Quyidagi misol orqali esa mavzuni yaxshiroq tushunishga harakat qilamiz.

Misol: $110:10=?$

Natija: $\mathbf{11}$

$\mathbf{100}\mathbf{ga}{\mathbf{bo}}^{\mathbf{\text{'}}}\mathbf{lish}$

$\mathbf{100}$ ga bo‘lish — bu biror sonni $100$ marta kamaytirish demakdir. Buni amalga oshirish uchun sonning o‘ng tomonidagi ikkita nol olib tashlanadi.

Quyidagi misol orqali esa mavzuni yaxshiroq tushunishga harakat qilamiz.

Misol: $600:100=?$

Natija: $\mathbf{6}$

$\mathbf{1000}\mathbf{ga}{\mathbf{bo}}^{\mathbf{\text{'}}}\mathbf{lish}$

$\mathbf{1000}$ ga bo‘lish — bu biror sonni $1000$ marta kamaytirish demakdir. Buni amalga oshirish uchun sonning o‘ng tomonidagi uchta nol olib tashlanadi.

Quyidagi misol orqali esa mavzuni yaxshiroq tushunishga harakat qilamiz.

Misol: $31000:1000=?$

Natija: $\mathbf{31}$

$\mathbf{10}\mathbf{,}\mathbf{100}\mathbf{yoki}\mathbf{1000}$  ga bo‘lish — nol olib tashlash orqali tez hisoblash usuli!

$\mathbf{Yaxlit}\mathbf{sonlarni}{\mathbf{bo}}^{\mathbf{\text{'}}}\mathbf{lish}$

Yaxlit sonlarni bo‘lish — bu sonlarning o‘ng tomonidagi nollarni hisobga olgan holda tez hisoblash demakdir. Buni amalga oshirish uchun quyidagi qoidani eslab qoling:

Qoida:

• Avval sonlarning oldidagi raqamlarni bo‘lamiz.

• Keyin bo‘linuvchi va bo‘luvchidagi nollarni teng miqdorda kamaytiramiz.

Quyidagi misol orqali esa mavzuni yaxshiroq tushunishga harakat qilamiz.

$60\cancel{0}:2\cancel{0}=60:2=30$

Demak, $600$ sonini $20$ ga bo`lsak, $30$ soni hosil bo`lar ekan.

Yaxlit sonlarni bo‘lish — bu matematikani osonlashtiruvchi ajoyib vosita!

Yig‘indi ko‘rinishiga olib kelib bo‘lish — bu katta sonni bir nechta qo‘shiluvchilarga ajratib, har bir qo‘shiluvchini alohida bo‘lish orqali natijaga erishishdir.

Ikki xonali sonni bir xonali songa bo'lish uchun quyidagi qadamlarni bajaramiz.

• Ikki xonali sonni ikkita sonning yig'indisi ko'rinishida yozamiz.
• Yig'indining har bir hadini bir xonali songa bo'lamiz.
• Bo'linmalarning yig'indisini hisoblaymiz.

$\mathbf{Ustun}\mathbf{shaklida}{\mathbf{bo}}^{\mathbf{\text{'}}}\mathbf{lish}$

Natural sonlarni bo`lishning bir nechta usullari bo`lsa ham, ular ichida eng samaralisi albatta bu- ustun shaklida bo`lishdir.

Ustun shaklida bo‘lish — bu katta sonlarni biror songa bo‘lishda, sonni raqamlari bo‘yicha ajratib, bosqichma-bosqich bajargan holda bo‘lishdir.

Bunda biz sonni chapdan o‘ngga qarab, har bir xonasini alohida ko‘rib chiqamiz.

Qoida:

1. Bo‘linuvchini yozamiz va uni bo‘luvchi bilan ustun shaklida joylashtiramiz.
2. Chapdan boshlab, bo‘linuvchining birinchi raqamini (yoki bir necha raqamini) bo‘luvchiga bo‘lamiz.
3. Natijani yozamiz va qoldiqni hisoblaymiz.
4. Keyingi raqamni qo‘shib, jarayonni davom ettiramiz.
5. Oxirgi natijaga erishguncha jarayonni takrorlaymiz.

Quyidagi misollarni yechish orqali mavzuni yanada yaxshiroq o`rganamiz.

1. Ikki xonali sonni bir xonali songa bo`lish

1) $48$ sonining o'nlar xonasidagi raqami $4$ ni $3$ ga bo'lamiz.

$4$ ni $3$ ga bo'lganimizda, to'liqsiz bo'linma $1$ ga, qoldiq ham $1$ ga teng bo'ladi.

2) $1$ ni $3$ ga bo'lish mumkin emas. Shuning uchun $8$ ni $1$ ning yoniga olib tushamiz.

$18$ ni $3$ ga bo'lganimizda, to'liqsiz bo'linma $6$ ga, qoldiq $0$ ga teng bo'ladi.

Demak, $48$ sonini $3$ ga bo`lsak, bo`linma $16$ ga teng ekan.

2. Ikki xonali songa bo`lish

1) Bo'linuvchining bo'luvchidan kichik bo'lmagan qismini ajratamiz.

2) Ajratib olgan sonimizni bo'luvchiga bo'lamiz.

3) $3$ soni $18$ sonidan kichik bo'lganligi uchun $6$ ni $3$ ning yoniga olib tushamiz va bo'lishni davom ettiramiz.

Demak, $576$ sonini $18$ ga bo`lsak, bo`linma $32$ ga teng ekan.

3. Uch xonali songa bo`lish

1) Bo'linuvchining bo'luvchidan kichik bo'lmagan qismini ajratamiz.

2) Ajratib olgan sonimizni bo'luvchiga bo'lamiz.

3) $61$ soni $306$ sonidan kichik bo'lganligi uchun $2$ sonini $61$ sonining yoniga olib tushamiz va bo'lishni davom ettiramiz.

Demak, $6732$ sonini $306$ ga bo`lsak, bo`linma $22$ ga teng ekan.

4. O'rtasida 0 raqami bor sonlarni bo'lishni

1) Bo'linuvchining $0$ dan oldingi raqamini bo'luvchiga bo'lamiz.

Agar bo'linuvchining $0$ dan oldingi raqamini bo'luvchiga bo'lganimizda qoldiq qolmasa, $0$ ni bo'linmaning ortiga yozamiz.

2) Bo'linuvchining $0$ dan keyingi raqamini bo'luvchiga bo'lamiz.

Demak, $406$ sonini $2$ ga bo`lsak, bo`linma $203$ ga teng ekan.

Bugun biz $\mathbf{10}\mathbf{,}\mathbf{100}\mathbf{,}\mathbf{1000}$ ga bo‘lish , yaxlit sonlarni bo‘lish , yig‘indi ko‘rinishiga olib kelib bo‘lish va ustun shaklida bo‘lish mavzularini o‘rganib chiqdik. Sizlar bilan birgalikda quyidagi muhim bilimlarni muvaffaqiyatli egalladik:

1. $\mathbf{10}\mathbf{,}\mathbf{100}\mathbf{,}\mathbf{1000}$ ga bo‘lish:
   Biz yaxlit sonlarni tez va oson bo‘lishni o‘rgandik. Bunda nollarni sanab, kamaytirish orqali javobni topishni tushuntirdik.

2. Yaxlit sonlarni bo‘lish:
   Yaxlit sonlarni (oxirgi raqamlari 0 bilan tugaydigan sonlar) qulay tarzda bo‘lishni o‘rganib oldik. Bu usul juda sodda va amaliy.

3. Yig‘indi ko‘rinishiga olib kelib bo‘lish:
   Katta sonlarni yig‘indi shaklida yozib, har bir qismini alohida bo‘lishni o‘rgandik. Bu usul murakkab sonlarni bo‘lishni osonlashtiradi.

4. Ustun shaklida bo‘lish:
   Ustun shaklida bo‘lishni bosqichma-bosqich bajarganimizda, katta sonlarni tartib bilan va xatosiz bo‘lishni o‘rganib oldik.

5. Amaliy mashqlar:
   Sizlar bilan turli misollar va hayotiy masalalar yechib, yangi bilimlarni amalda qo‘llashni o‘rgandik. Har bir mashq sizlarga ko‘proq ishonch va malakani oshirishga yordam berdi.

Endi sizlar katta sonlarni ham osongina bo‘lishni bilasiz. Bu sizga hayotda ham, o‘qishda ham katta yordam beradi.