$\mathbf{Uzunlik}{\mathbf{o}}^{\mathbf{\text{'}}}\mathbf{lchov}\mathbf{birliklari}$

Uzunlik – bu narsalarning qancha uzun yoki qisqa ekanini ko‘rsatadigan o‘lchovdir.

Uzunlikni o‘lchash uchun asosan $\mathbf{millimetr}\mathbf{\left(}\mathbf{mm}\mathbf{\right)}\mathbf{,}\mathbf{santimetr}\mathbf{\left(}\mathbf{cm}\mathbf{\right)}$, $\mathbf{detsimetr}\mathbf{\left(}\mathbf{dm}\mathbf{\right)}$ va $\mathbf{metr}\mathbf{\left(}\mathbf{m}\mathbf{\right)}$ kabi birliklardan foydalanamiz.

Keling, o`lchov birliklarining har biriga alohida to`xtalib o`tamiz.

1. Millimetr eng kichik uzunlik o'lchovi birliklaridan biri. U qisqacha "mm" deb yoziladi.

Chizg`ichda qo`shni raqamlar orasidagi masofa $10$ millimetrni  anglatadi.

1. Santimetr uzunlik o'lchovi birliklaridan biri. U qisqacha "cm" deb yoziladi.

Chizg'ichda raqamlar orasidagi masofa $1$ santimetrni anglatadi.

2. Detsimetr uzunlik o'lchovi birliklaridan biri. U qisqacha "dm" deb yoziladi.

$1$ detsimetr $-$ bu $10$ santimetrga teng.

3. Metr uzunlik o'lchovi birliklaridan biri. U qisqacha "m" deb yoziladi.

1) $1$ metr $-$ bu $100$ santimetrga teng.

$1\mathrm{m}=100\mathrm{cm}$

2) $1$ metr $-$ bu $10$ detsimetrga teng.

$1\mathrm{m}=10\mathrm{dm}$

Quyidagi chizg`ichda $1\mathrm{metr},$ $1\mathrm{detsimetr}$ va $1\mathrm{santimetr}$ o`lchov birliklari tasvirlangan.

Uzunlik o'lchov birliklari o'rtasida quyidagi bog'lanishlar mavjud.

• $\mathbf{1}\mathbf{detsimetr}\mathbf{=}\mathbf{10}\mathbf{santimetr}$

• $\mathbf{1}\mathbf{metr}\mathbf{=}\mathbf{10}\mathbf{detsimetr}$

• $\mathbf{1}\mathbf{metr}\mathbf{=}\mathbf{100}\mathbf{santimetr}$

Barcha uzunlik o`lchov birliklari orasidagi munosabatni esa quyidagi rasmda ko`rishingiz mumkin.

${\mathbf{Og}}^{\mathbf{\text{'}}}\mathbf{irlik}{\mathbf{o}}^{\mathbf{\text{'}}}\mathbf{lchov}\mathbf{birliklari}$

Og‘irlik — bu biror narsaning tortishi yoki vazni.

Biz og‘irlikni turli birliklar bilan o‘lchaymiz: gramm , kilogramm , sentner , tonna .

Har bir og`irlik o`lchov birliklariga alohida to`xtalib o`tamiz.

$\mathbf{Gramm}\mathbf{\left(}\mathbf{g}\mathbf{\right)}$ — bu kichik og‘irlik o`lchov birliklaridan biri. U juda yengil narsalarni o‘lchash uchun ishlatiladi.

Masalan: Bir konfetning og‘irligi taxminan $10-20$ gramm bo‘lishi mumkin.

$\mathbf{Kilogramm}\mathbf{\left(}\mathbf{kg}\mathbf{\right)}$— bu kattaroq og‘irlik birliklaridan biri.

Masalan: Bir paket shakarning og‘irligi taxminan $1$ kg bo‘ladi.

Kilogramm va gramm birliklari orasida quyidagicha bog'lanish mavjud.

$\mathbf{1}\mathbf{kilogramm}\mathbf{=}\mathbf{1000}\mathbf{gramm}$ 

$\mathbf{Sentner}\mathbf{\left(}\mathbf{q}\mathbf{\right)}$ — bu katta og‘irlik birliklaridan biri.

Masalan: Bir qop unning og‘irligi taxminan $1$ sentner bo‘lishi mumkin.

$\mathbf{Tonna}\mathbf{\left(}\mathbf{t}\mathbf{\right)}$ — bu eng katta og‘irlik birliklaridan biri. 

Masalan: Yuk mashinasining og‘irligi taxminan $5$ tonna bo‘lishi mumkin.

Tonna va sentner birliklari orasida quyidagicha bog'lanish mavjud.

$\mathbf{1}\mathbf{tonna}\mathbf{=}\mathbf{10}\mathbf{sentner}$

Massa o'lchov birliklari orasida quyidagicha bog'lanishlar mavjud.

Barcha og`irlik o`lchov birliklari orasidagi munosabatni esa quyidagi rasmda ko`rishingiz mumkin.

$\mathbf{Vaqt}{\mathbf{o}}^{\mathbf{\text{'}}}\mathbf{lchov}\mathbf{birliklari}$

Vaqt — bu biror narsaning davomiyligi yoki o‘tgan muddat.

Vaqtni o‘lchash — bu biror voqeaga ketgan vaqtni bilish demakdir.

Soat — bu vaqtni ko‘rsatadigan asbob. Soatni o‘qishni o‘rganish orqali siz har qanday vaqtni aniqlashingiz mumkin.

Soatning qismlari:

• Katta strelka: Minutni ko‘rsatadi.
• Kichik strelka: Soatni ko‘rsatadi.

Vaqtni raqamlar bilan yozish uchun avval soat, keyin ikki nuqta, keyin minut yoziladi.

$\mathbf{Soat}\mathbf{:}\mathbf{minut}$

Biz vaqtni turli birliklar bilan o‘lchaymiz: sekund , minut , soat , kun , hafta , oy , yil .

Keling, vaqt o`lchov birliklarining har biri bilan yaqindan tanishib chiqamiz.

Sekund (s) – eng kichik vaqt o‘lchov birligi. Qo‘lingizni bir marta qarsak chalsangiz, taxminan $1$ sekund o‘tadi.

Minut (min) – $1$ minut ichida $60$ sekund bor.

Soat (h) – $1$ soatda $60$ minut bor.

Ushbu birliklar orasida quyidagi munosabatlar o`rinli.

Bundan tashqari kattaroq vaqt o`lchovlari ham bor. Ular bilan ham tanishib chiqamiz.

Kun – $1$ kunda $24$ soat bor.

Hafta – $1$ haftada $7$ kun bor.

Oy – $1$ oyda $30$ yoki $31$ kun (fevralda esa $28$ yoki $29$ kun) bor. $1$ oy $4$ ta to`liq haftadan iborat.

Ushbu vaqt birliklari orasida esa quyidagi munosabatlar o`rinli.

Endi esa sizlar bilan birgalikda eng katta vaqt birliklarini o`rganamiz.

Fasl – $1$ fasl $3$ oydan iborat.

Yil – $1$ yilda $12$ oy yoki $365$ kun bor (kabisa yilida $366$ kun). $1$ yil $4$ fasldan iborat.

Asr – $1$ asr $100$ yildan iborat.

Ushbu vaqt birliklari orasidagi munosabatni jadvalga yozamiz.

Barcha vaqt o`lchov birliklari orasidagi munosabatni esa quyidagi rasmda ko`rishingiz mumkin.

Bu bilimlar sizga hayotda ko‘plab vaziyatlarda yordam beradi:

• Do‘konda mahsulotlarning og‘irligini hisoblash.
• Safar paytida masofani va vaqtni rejalashtirish.
• Uy ishlarida suv, un, yog‘ va boshqa moddalarni o‘lchash.

Bugungi darsda sizlar:

1. Turli o‘lchov birliklarini farqlashni o‘rgandingiz.
2. Birliklar orasidagi munosabatlarni tushundingiz.
3. Katta birliklarni kichik birliklarga va aksincha aylantira olasiz.

Endi sizlar o‘lchov birliklarini osongina farqlab, ularga oid masalalarni yecha olasiz. Bu bilimlar sizga hayotda ham, o‘qishda ham katta yordam beradi.

O‘lchash mumkin bo‘lgan narsalarni o‘lchang, va o‘lchab bo‘lmaydigan narsalarni esa o‘lchash mumkin bo‘lishi uchun yo‘l izlang.

Galileo Galiley