$\mathbf{Nostandart}\mathbf{shakllar}$

Nostandart shakllar — bu muntazam bo‘lmagan, turli xil tomonlari va burchaklari bo‘lgan geometrik shakllar.

Masalan:

• Biror joydagi tabiat obyektlari (daraxt barglari, bulutlar).
• Uy-joydagi noaniq shakldagi mebellar yoki o‘yinchoqlar.

Perimetr — bu biror shaklning barcha tomonlarining uzunliklarini qo‘shib hisoblangan natija. Ya’ni, shaklni chizganingizda uning atrofini aylanib chiqqan masofa perimetr deyiladi.

Nostandart shakllarda perimetrni hisoblash uchun biz shaklning barcha tomon uzunliklarini qo`shib chiqishimiz zarur.

Masalan, quyidagi nostandart shaklning perimetrini topamiz.

Nostandart shaklning perimetrini topish uchun uning barcha tomonlarini qo'shamiz.

Demak, yuqoridagi nostandart shaklning perimetri $30\mathrm{dm}$ ga teng ekan.

Yuz — bu shaklning ichki qismi, ya’ni uning tekisligining kattaligi.

Nostandart shakllarning yuzini hisoblash uchun quyidagi amallarni bajarish zarur.

1. Nostandart shaklni standart shakllar (to`g`ri to`rtburchak yoki kvadrat) ga ajratamiz.
2. Har bir shaklning yuzini alohida hisoblaymiz.
3. Topilgan yuzalarni qo`shamiz.

Oxirida chiqqan natijamiz berilgan nostandart shaklning yuzini ifodalaydi.

Masalan, quyidagi shaklning yuzini hisoblaymiz.

1. Shaklni to'g'ri to'rtburchaklarga ajratamiz.

2. Katta va kichik to'g'ri to'rtburchaklarning yuzalarini topamiz.

Katta to'g'ri to'rtburchakning yuzi: $3·6=18$

Kichik to'g'ri to'rtburchakning yuzi: $5·3=15$

3. Endi, katta va kichik to'g'ri to'rtburchaklarning yuzalarini qo'shamiz.

$18+15=33$

Demak, shaklning yuzi $33$ ga teng.

$\mathbf{Yuzlarni}\mathbf{paletka}\mathbf{yordamida}\mathbf{hisoblash}$

Paletka — bu shaffof plastikdan yasalgan, ustida kvadratchalar chizilgan asbob. U yordamida nostandart shakllarning yuzini osonroq hisoblash mumkin.

Qoida:

1. Paletkani shakl ustiga qo‘ying.
2. Shakl ichida to‘liq joylashgan kvadratchalarni sanang.

Shakl ichida to`liq joylashgan kvadratchalarning soni berilgan shaklning yuzini ifodalaydi.

Shaklning yuzini hisoblash davomida ba`zi tushunchalarni bilishimiz zarur. Misol uchun kvadrat santimetr tushunchasi.

Kvadrat santimetr - bu tomoni $1\mathrm{cm}$ bo'lgan bo'lgan kvadrat, uning yuzi $1{\mathrm{cm}}^2$ ga teng bo'ladi.

Endi esa paletka yordamida quyidagi shaklning yuzini hisoblaylik.

Birlik kvadratlar soni $6$ ta bo'lganligi uchun uning yuzi $6{\mathrm{cm}}^2$ ga teng bo'ladi.

$\mathbf{Shakllarni}{\mathbf{to}}^{\mathbf{\text{'}}}{\mathbf{g}}^{\mathbf{\text{'}}}\mathbf{ri}{\mathbf{to}}^{\mathbf{\text{'}}}\mathbf{rtburchakkacha}{\mathbf{to}}^{\mathbf{\text{'}}}\mathbf{ldirish}$

Ba’zi shakllar to‘g‘ri to‘rtburchak emas, lekin ularga biror qism qo‘shib, ularni to‘g‘ri to‘rtburchakka aylantirish mumkin.

Buning uchun biz shaklga kerakli qismlarni qo‘shamiz yoki yo‘q qismlarni tasavvur qilamiz.

Shakllarni to‘g‘ri to‘rtburchakka to‘ldirish uchun quyidagi qadamlarni bajaramiz:

1. Shaklni tekshiring: Burchaklari to‘g‘ri burchakmi yoki yo‘qmi?

2. Yetishmayotgan qismni aniqlang: Agar shaklda to‘g‘ri to‘rtburchakka yetishmayotgan qism bo‘lsa, uni qayerga qo‘shish kerakligini aniqlang.

3. Qo‘shimcha qismlarni chizing: Kerakli qismlarni chizib, shaklni to‘g‘ri to‘rtburchakka aylantiring.

Shakllarni to'g'ri to'rtburchakkacha to'ldirish orqali ba`zi murakkab yoki nostandart bo`lgan shakllarni yuzini oson hisoblashimiz mumkin.

Masalan, quyida berilgan shakldagi ko`k uchburchak yuzini hisoblashni ko`rib chiqaylik.

1. Dastlab pushti kvadratning yuzini topamiz.

Kvadratning tomini $6$ ta katakdan iborat. Demak, kvadratning yuzi $6·6=36$ katak.

2. Keyin ko'k uchburchakni o'rab turgan $3$ ta pushti uchburchakning yuzini topamiz.

$\mathrm{I}$. Yuqori chapdagi uchburchakning yuzi $(4·3):2=6$ katak.

$\mathrm{II}$. O'ngdagi uchburchakning yuzi $(3·6):2=9$ katak.

$\mathrm{III}$. Pastdagi uchburchakning yuzi $(2·6):2=6$ katak.

Agar kvadratdagi pushti uchburchaklarni kesib olsak, faqat ko'k uchburchak qoladi.

$36-6-9-6=15$ katak

Demak, ko'k uchburchakning yuzi $15$ katak.

Har qanday murakkablikni tushunish uchun uni sodda qismlarga ajratish kerak.

Leonard Eyler